ΑΙΤΙΟΚΡΑΤΙΑ Ή ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ;

Πρόκειται για ένα θέμα αρκετά δύσκολο, το οποίο χαρακτηρίζεται ως ένα από τα δέκα (10) κλασικά άλυτα προβλήματα, τα οποία προβληματίζουν τον κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο και για τα οποία έγραψαν ή μίλησαν οι μεγάλοι φιλόσοφοι της ανθρωπότητας.Tι είναι η αιτιοκρατία και τι ελεύθερη βούληση από φιλοσοφική, θεολογική, επιστημονική και μυητική άποψη. Kατά πόσο η αιτιοκρατία, δηλαδή η βιολογία, το περιβάλλον και οι νόμοι παίζουν συνδυαστικό ρόλο στο πώς επιλέγει ο άνθρωπος να ενεργεί και μέχρι ποιου σημείου οι άνθρωποι έχουν κάποιο βαθμό επιλογής μέσα σε αυτές τις συνθήκες.

• Ποια είναι η φύση του σύμπαντος.
• Ποια η θέση του ανθρώπου στο σύμπαν.
• Τι είναι το καλό και το κακό.
• Ποια είναι η φύση του Θεού.
• Αιτιοκρατία ή ελεύθερη βούληση.
• Η ψυχή και η αθανασία της ψυχής.
• Ο άνθρωπος και η πολιτεία.
• Ο άνθρωπος και η διαπαιδαγώγηση.
• Πνεύμα και Ύλη.
• Ιδέες και σκέψεις, (από που προέρχονται)

Σκοπός αυτής της ομιλίας δεν είναι να δώσει μονολεκτική απάντηση σ’ ένα από αιώνες άλυτο πρόβλημα, αλλά μάλλον πρόθεσή μας είναι να προβληματιστούμε πάνω σ’ αυτό το θέμα και μέσα απ’ αυτόν τον προβληματισμό να αναδείξουμε την μοναδικότητα του ανθρωπίνου όντος.

Στη συνέχεια, μπορείτε να παρακολουθήσετε την ομιλία.

Ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας, για μια δεύτερη ματιά και περαιτέρω μελέτη!

Το θέμα μας απόψε χαρακτηρίζεται ως ένα από τα δέκα κλασικά άλυτα προβλήματα, τα οποία προβληματίζουν τον κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο και για τα οποία έγραψαν ή μίλησαν οι μεγάλοι φιλόσοφοι της ανθρωπότητας.

Λέγοντας ελεύθερη βούληση, αναφερόμαστε στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος επιλέγει ελεύθερα τις ενέργειές του, ενώ αιτιοκρατία είναι η πεποίθηση ότι οι ενέργειές του επηρεάζονται αποκλειστικά από τη βιολογία, το περιβάλλον και τους νόμους.

Αιτιοκρατία λοιπόν ή ντετερμινισμός, είναι η φιλοσοφική τάση που αποδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική δηλαδή αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων.

Σύμφωνα με τις αρχές της αιτιοκρατίας, τα πάντα στον κόσμο γίνονται με μια αιτιώδη συνάφεια. Κάθε γεγονός το οποίο εμπεριέχει ανθρώπινη δράση, συνδέεται με αιτιώδη αλυσιδωτή σχέση με τις προγενέστερες καταστάσεις. Έτσι, δεν υπάρχουν ανεξήγητα η τυχαία γεγονότα.

Κάποιες από τις βασικές μορφές αιτιοκρατίας, είναι η θεολογική, η μεταφυσική και η επιστημονική.

Κατά τη θεολογική αιτιοκρατία, ο Θεός δεν μπορεί παρά να γνωρίζει εκ των προτέρων κάθε γεγονός – από ένα φυσικό φαινόμενο μέχρι και την πιο ενδόμυχή µας σκέψη – αλλά και να είναι σε θέση να το ελέγξει πλήρως. Τίποτα δεν μπορεί να λάβει χώρα παρά τη θέληση του Δημιουργού του Σύμπαντος και επομένως τα πάντα έχουν προβλεφθεί και προκαθοριστεί.

Σε ό,τι αφορά τη μεταφυσική αιτιοκρατία, εδώ δεσπόζει ο Λόγος, ως δημιουργός του κόσμου, ο οποίος με το να έχει διαχυθεί σε κάθε σημείο του Κόσμου, αυτόματα ενσωματώνει στον κόσμο μια νομοτέλεια, η οποία του προσδίδει τα χαρακτηριστικά της τάξης και της αναγκαιότητας για το τι πρόκειται να συμβεί και µε ποιο ακριβώς τρόπο.

Τέλος, η επιστημονική αιτιοκρατία, στηρίζεται στην αρχή πως το Σύμπαν διέπεται από αυστηρούς νόμους, οι οποίοι καθορίζουν την εξέλιξη πραγμάτων και γεγονότων, έτσι ώστε, αν κάποιος γνωρίζει επακριβώς τους νόμους της φύσης και τις υφιστάμενες, σε κάθε περίπτωση συνθήκες, να μπορεί να προβλέψει µε ακρίβεια τι θα συμβεί.

Είναι γεγονός πως σε θεολογικό, φιλοσοφικό αλλά και επιστημονικό επίπεδο, η κατάρριψη της αιτιοκρατίας με «αντικειμενικά» και «αδιάσειστα» στοιχεία δεν υφίσταται, τουλάχιστον μέχρι σήμερα.

Ο μεγάλος Γερμανός Φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ, προσπάθησε να συμβιβάσει την αιτιοκρατία με την ελευθερία της βούλησης, επικαλούμενος ένα πολύ σοβαρό υπερβατολογικό επιχείρημα: οι άνθρωποι, λέει, πρέπει να είναι ηθικά όντα, πρέπει να είναι αποκλειστικά υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και γι’ αυτό η ύπαρξη ενός ανώτερου όντος που, έστω και μετά θάνατον, θα ανταμείψει την ηθικότητα, κρίνεται αναγκαία και ως η μόνη λογικά αποδεκτή λύση.

Έτσι, στον αντίποδα τώρα της αιτιοκρατίας με όλες της τις μορφές που αναφέραμε, βρίσκεται η ελεύθερη βούληση, αλλά πριν εξετάσουμε αυτό το θέμα, θα πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τι ειναι η βούληση και μετά να δούμε αν είναι ελεύθερη ή όχι.

Βούληση καλείται η ικανότητα του ατόμου να θέτει σκοπούς / στόχους και να αποφασίζει να τους πραγματοποιεί. Η θέληση παρέχει στο άτομο τη δυνατότητα να πετυχαίνει και να υλοποιεί τους στόχους και να υπερπηδά εμπόδια που θέτει το περιβάλλον, η κληρονομικότητα και οι νόμοι.

Με την ενέργεια της βούλησής του ο άνθρωπος, θα κάνει τις επιλογές του και με την ενέργεια της θέλησής του θα δώσει ζωή στις επιλογές του. H βούληση δεν ταυτίζεται με το «θέλω» αλλά με το «θέλω και πρέπει» ενώ η ελεύθερη βούληση με το «θέλω και μπορώ».

Η ελεύθερη βούληση είναι μια αρχή της παραδοσιακής φιλοσοφίας που αναφέρεται στην πεποίθηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν καθορίζεται απόλυτα από εξωγενείς αιτίες, αλλά είναι το αποτέλεσμα εσωτερικών επιλογών που καθορίζονται από τα κίνητρα και τις προθέσεις.

Οι υποστηρικτές της ελεύθερης βούλησης, πιστεύουν ότι ενώ οτιδήποτε άλλο στο σύμπαν μπορεί να είναι η αναπόφευκτη συνέπεια εξωγενών δυνάμεων, η ανθρώπινη συμπεριφορά όμως είναι μοναδική και καθορίζεται από τον άνθρωπο, όχι από το Θεό ή τα άστρα ή τους νόμους της φύσης.

O Θεός είναι η υπέρτατη αιτία κάθε πράξης, αλλά εφόσον ένα άτομο δεν υφίσταται την άσκηση βίας, οποιασδήποτε μορφής προκειμένου να εκτελέσει μια πράξη, τότε η πράξη αυτή είναι ελεύθερη. Έτσι η ιδέα της ελεύθερης βούλησης, έχει τεράστια σημασία σχετικά με την ανθρώπινη ευθύνη για την ηθική συμπεριφορά.

Ο ισχυρισμός τελικά ότι για να είναι κάποιος πραγματικά ελεύθερος, πρέπει να μη δεσμεύεται από τους νόμους αιτίας- αποτελέσματος, είναι παράλογος και περιττός. Είναι παράλογος διότι προϋποθέτει ότι οι ελεύθερες πράξεις είναι αναίτιες πράξεις. Με βάση αυτή την αντίληψη, το μοναδικό ελεύθερο άτομο θα ήταν αυτό που δεν θα είχε καμία ιδέα για το ποια θα είναι η επόμενη σκέψη ή πράξη του. Ένα τέτοιο άτομο θα ήταν τόσο ανελεύθερο, όσο μπορεί κανείς να φανταστεί.

Μέχρις εδώ κάναμε μια ανασκόπηση για να δούμε ποιες είναι οι θέσεις που έχουν διαμορφωθεί για το θέμα αυτό από τη φιλοσοφία, τη θεολογία και την επιστήμη και είναι καιρός να ερευνήσουμε το θέμα που μας απασχολεί από την πλευρά της μύησης.

Η διδασκαλία μας, λοιπόν, μας αποκαλύπτει ότι στον άνθρωπο υπάρχει το Εγώ, αυτό που λέμε Ανώτερος εαυτός και η Προσωπικότητα του Εγώ, αυτό πού λέμε Κατώτερος εαυτός, ή με απλά λόγια το πνεύμα και η ύλη. Επίσης μας αποκαλύπτεται ότι στον άνθρωπο, το πρώτο ή ανώτερο κίνητρο είναι το Εγώ. Τι είναι όμως το κίνητρο;

Κίνητρο, όσον αφορά τον άνθρωπο, είναι αυτό που τον κινεί και η μεταφορική έννοια του κινήτρου, που κυρίως εδώ μας ενδιαφέρει, είναι η έννοια του Αιτίου, αυτού δηλαδή που κινητοποιεί, που δραστηριοποιεί, που θέτει ένα ον σε κατάσταση μεταβολής.

Μ’ άλλα λόγια δηλαδή, τονίζεται ότι το πρώτο κίνητρο, ή η πρώτη αιτία στον άνθρωπο είναι το Εγώ, διότι όλες οι ενέργειες που υπάρχουν στον άνθρωπο κινούνται διά του ΕΓΩ, το οποίο δραστηριοποιεί αυτές τις υπάρχουσες ενέργειες, ως η πρώτη αιτία πολλών γεγονότων και πολλών αποτελεσμάτων.

Εφ’ όσον λοιπόν έχουμε το Εγώ και την Προσωπικότητα του Εγώ, έχουμε δύο όψεις του Εγώ, το Εγώ ως Υπερουσία (πνεύμα) και την προσωπικότητα του Εγώ, (ουσία, ύλη), η οποία αποκτάται από την ουσία, επενδύοντας έτσι το Εγώ και δημιουργώντας την οφθαλμοφανή διαφορά.

Επομένως, εφ’ όσον το Εγώ είναι το αρχικό αίτιο στον άνθρωπο, κάθε πράξη του ανθρώπου, συνδέεται αναγκαστικά με το Εγώ του με έναν μυστικό νόμο αρμονίας. Αυτός ο μυστικός νόμος της αρμονίας, επιδρά πάνω στα παραγόμενα από την ανθρώπινη πράξη αποτελέσματα, για να αφήσει ένα ίχνος ή μια ανεξίτηλη σφραγίδα του Κινήτρου του οποίου είναι αποτελέσματα. «Αναγνωρίζουμε το δέντρο από τους καρπούς του» όπως γράφουν τα Ευαγγέλια.

Αν λοιπόν ο Άνθρωπος, ψάχνει προς καλό ή προς κακό ν’ αγκαλιάσει τα πάντα, να φτάσει τα πάντα και να δράσει ανάλογα, είναι γιατί κινείται από τον μυστικό αυτό ΝΟΜΟ της Αρμονίας, ο οποίος όχι μόνο τον σπρώχνει να ενωθεί με τα άλλα όντα, αλλά τον έλκει ακαταμάχητα, χωρίς να το ξέρει μερικές φορές, προς τον ίδιο το Θεό.

Αλλά, θα μου λέγατε, πώς ο Άνθρωπος που κάνει πράγματα τόσο άσχημα, μπορεί να ισχυριστεί τη σύνδεση εκείνου και του κινήτρου του σε μια μυστική επίδραση Αρμονίας;

Εδώ τα πράγματα δυσκολεύουν και για να ακολουθήσουμε σωστά τα ίχνη του Εγώ που σημαδεύουν με την σφραγίδα του τον άνθρωπο, θα πρέπει να ανατρέξουμε σε κάποιες εξηγήσεις της διδασκαλίας μας και θα πρέπει να αντιπαραβάλουμε την προσωπικότητα με την ατομικότητα.

Έτσι, σύμφωνα με τη διδασκαλία μας, η προσωπικότητα είναι η πραγματική εκδήλωση του Εγώ, ενώ η ατομικότητα είναι η εφήμερη ιδιοποίηση του ΕΓΩ και αποτελείται από την ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ του ΟΝΤΟΣ ή του ΚΑΤΩΤΕΡΟΥ ΕΓΩ και είναι είδος εγωισμού που διαχωρίζει τον άνθρωπο από το όλο.

Μέσα σε κάθε άνθρωπο δηλαδή, υπάρχει μια χρυσή τομή, η οποία ορίζει το σημείο μέχρι το οποίο φθάνει η Θεία προστασία και από το οποίο αρχίζει η επίθεση της εναντίωσης. Το σημείο αυτό ποικίλει σε κάθε άνθρωπο ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, το περιβάλλον, τις συνθήκες και το βαθμό της συνείδησης τον οποίο έχει κατακτήσει. Ακριβώς στο σημείο αυτό είναι που εμφανίζεται η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου.

Μ’ άλλα λόγια, μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο των ωθήσεων ή έλξεων που δέχεται ο άνθρωπος, από τη μια της κλήσης που προκαλείται από το Εγώ προς το καλό και προς τα άνω και της κλήσης που προκαλείται από την ατομικότητα, που εγκλωβίζει τον άνθρωπο στο ατομικό συμφέρον και τον εγωισμό, το κακό και προς τα κάτω, ο άνθρωπος πρέπει να λάβει τις αποφάσεις του, με την ελεύθερη βούλησή του και να γίνει ενσυνείδητη μονάδα.

Αυτή είναι η μοίρα του ανθρώπου κι αυτή του η μοίρα είναι απόρροια αυτής της δυαδικότητας, δηλαδή η διφυής σύσταση του ανθρωπίνου όντος από Υπερουσία και Ουσία (πνεύμα- ύλη) είναι αυτή που δίδει υπόσταση στην ελευθερία της βούλησης, η οποία σε εναντία περίπτωση δεν θα είχε λόγο ύπαρξης.
Οι επιλογές έτσι του ανθρώπου, πρέπει να περάσουν μέσα απ’ αυτή την αντίληψη του καλού και του κακού και η όποια επιλογή του μεταξύ αυτών των δύο, πρέπει να είναι ελεύθερη, έτσι ώστε, αν η επιλογή του είναι το καλό να παραμείνει συνειδητά στην πλευρά του καλού κερδίζοντας την αιωνιότητα, άλλως να περάσει στην ανυπαρξία. Αυτό είναι το βαρύ προνόμιο του νοήμονος ανθρώπου.

«Ελεύθερη βούληση» επομένως σημαίνει ότι ο Θεός δίνει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να κάνουν επιλογές που επηρεάζουν πραγματικά τη μοίρα τους, ωστόσο, ελεύθερη βούληση δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Οι επιλογές μας περιορίζονται σ΄ αυτές που είναι σύμφωνες με την φύση μας.

Για να κατανοήσουμε αν ο άνθρωπος έχει όντως ελεύθερη βούληση, χρειάζεται να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίο μας έφτιαξε ο Θεός. Δεν μας δημιούργησε απλώς με ένα σώμα κι έναν εγκέφαλο. Μας δημιούργησε με ειδικές διανοητικές και συναισθηματικές ιδιότητες κι ένα βασικό μέρος της διανοητικής και συναισθηματικής μας φύσης, είναι η ελεύθερη βούληση δηλαδή η ικανότητα για ελευθερία εκλογής.

Άρα λοιπόν, η ελευθερία βούλησης, αποτελεί στοιχείο του όντος μας κι αυτό σημαίνει ότι αυτή ενυπάρχει στον άνθρωπο ως στοιχείο της ανώτερης φύσης του, το οποίο δεν μπορεί να αγνοήσει. Προς τα που όμως θα κατευθύνει ο άνθρωπος την ελεύθερη βούλησή του, για να επιλέξει το καλό ή το κακό, αυτό θα το καθορίσει σύμφωνα με την κρίση του και τη συνείδησή του.

Όσο δε η κρίση μας και η συνείδησή μας διευρύνεται, τόσο και ο ανταγωνισμός μεταξύ πνεύματος και ύλης θα μειώνεται, με συνέπεια οι επιλογές που κάνουμε να κλίνουν προς το καλό παρά προς το κακό. Συνεπώς, η ελεύθερη βούληση επρόκειτο να βασίζεται σε νοήμονα εκλογή.

Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι με την ελεύθερη βούληση, αναφερόμαστε στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος επιλέγει ελεύθερα τις ενέργειές του, ενώ με τον ντετερμινισμό, ότι οι ενέργειές του επηρεάζονται αποκλειστικά από τη βιολογία, το περιβάλλον και τους νόμους.

Που βρίσκεται άραγε η αλήθεια; Κάπου στη μέση αδελφοί και φίλοι μου.

Είναι γεγονός ότι η βιολογία, το περιβάλλον και οι νόμοι, παίζουν μεγάλο και συνδυαστικό ρόλο στο πώς επιλέγει ο άνθρωπος να ενεργεί αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι οι άνθρωποι έχουν κάποιο βαθμό επιλογής μέσα σε αυτές τις συνθήκες, γι’ αυτό και η ενδιάμεση προσέγγιση μεταξύ των δυο, ελεύθερη βούληση -αιτιοκρατία, είναι η μόνη υγιής λύση.

Οι σοβαροί μελετητές, καταλήγουν πως δεν υπάρχει οριστική επιστημονική απάντηση στο ερώτημα αιτιοκρατία η ελεύθερη βούληση. Μόνον ο σωστός συνδυασμός και των δύο καταστάσεων, επιτρέπει στον άνθρωπο ένα κάποιο βαθμό Ελεύθερης Βούλησης. Η μήπως όχι;

Ποιος άλλωστε θα τολμούσε να αγνοήσει την αιτιοκρατία όταν μας είναι ήδη γνωστό ότι ο άνθρωπος πλάστηκε μεν ελεύθερος αλλά όχι ανεξάρτητος, αφού εξαρτάται από τη φύση του από πολλές αιτίες ακόμα και από τον αέρα που αναπνέει.

Η αποψινή μας ομιλία σκοπό είχε να προβληματιστούμε πάνω σ᾽ αυτό το θέμα και μέσα απ’ αυτόν τον προβληματισμό, να αναδείξουμε την μοναδικότητα του ανθρωπίνου όντος και να αντιληφθεί έτσι ο καθένας μόνος του καλύτερα αυτό που λέγει η διδασκαλία μας, ότι δηλαδή η ευκαιρία που μας δίδεται εδώ, στο αιτιοκρατικό αυτό περιβάλλον της σχετικότητας, είναι μοναδική, να σωθούμε ή να χαθούμε, κάνοντας μέσα σ᾽αυτούς τους αιτιοκρατικούς περιορισμούς του επιπέδου μας, ο καθένας τις δικές του ελεύθερες επιλογές.

Όταν η Σ.μ.Μ. μας λέγει ότι τα πάντα είναι μεταβλητά, προφανώς αναφέρεται στη δυνατότητα του ανθρώπου να ανατρέπει το αιτιοκρατικό αποτέλεσμα με την ελεύθερη βούλησή του, αρκεί οι επιλογές του να συμπλέουν και να είναι ενταγμένες μέσα στα πλαίσια των νόμων κάθε μορφής που έχει θεσπίσει ο Δημιουργός για τα δημιουργήματά του.